Rozpoznanie menopauzy ma kluczowe znaczenie, ponieważ wczesne rozpoczęcie leczenia warunkuje redukcję ryzyka wystąpienia wielu dolegliwości fizycznych i psychicznych. A więc wczesne rozpoznanie menopauzy ułatwia rozpoczęcie w odpowiednim czasie leczenia przynoszącego długoterminowe korzyści, takie jak zmniejszenie ryzyka choroby wieńcowej, zmniejszenie ryzyka złamania kości w konsekwencji osteoporozy i zwiększenie długości życia z zachowaniem jego odpowiedniej jakości. Jakie są dostępne środki łagodzące objawy menopauzy?
Czym jest menopauza?
Menopauza to czas w życiu kobiety, kiedy krwawienie miesiączkowe ustaje na stałe, ponieważ dochodzi do zakończenia naturalnego okresu rozrodczego. Światowa Organizacja Zdrowia definiuje menopauzę jako ostatnie krwawienie miesięczne w życiu kobiety, po którym miesiączka nie występuje przez 12 miesięcy, bez żadnych patologicznych przyczyn tego stanu. Ostateczne przerwanie miesiączkowania poprzedza kilkumiesięczny, czasem kilkuletni, okres nieregularnych cyklów miesiączkowych nazywany okresem okołomenopauzalnym.
Naturalna menopauza pojawia się, kiedy jajniki nieodzownie zaprzestają wytwarzania hormonów płciowych, estrogenów i progesteronu. Menopauza może być także wywołana przez chirurgiczne usunięcie obu jajników.
Istnieje wiele bardzo różnych objawów towarzyszących okresowi około menopauzalnemu i menopauzie, występujących w zmiennej częstotliwości i nasileniu u poszczególnych kobiet. Należą do nich: uderzenia gorąca, poty nocne, zaburzenia snu, zmniejszone libido, suchość pochwy, bóle głowy, wahania nastroju (rozdrażnienie, lęk), kołatanie serca, sztywność, ból – dolegliwości ze strony stawów, zmniejszenie masy mięśniowej, nawracające zakażenia układu moczowego, depresja, przyrost masy ciała, zmiany dotyczące skóry (suchość, utrata elastyczności), zaburzenia pamięci i koncentracji. Z powodu tych objawów menopauza może potencjalnie wywierać silny wpływ na jakość życia kobiet, w tym ich zdrowie fizyczne,związki, zainteresowania, a nawet aktywność zawodową.
W dłuższej perspektywie menopauza wiąże się z osteoporozą i wzrostem ryzyka sercowo – naczyniowego.
Rozpoznanie okresu okołomenopauzalnego opiera się na wieku, występowaniu objawów naczynioruchowych (uderzeń gorąca…) i nieregularnych krwawień miesiączkowych.
Menopauzę rozpoznaje się u kobiet, u których krwawienia miesiączkowe nie występowały przez co najmniej 12 miesięcy i które nie stosują antykoncepcji hormonalnej.
Jakie są dostępne środki łagodzące objawy menopauzy?
Według Europejskiego Towarzystwa ds. Menopauzy i Andropauzy [European Menopause and Andropause Society, EMAS], możliwości postępowania w okresie menopauzy należy omówić indywidualnie z każdą kobietą, a mianowicie należy:
- udzielić informacji o długoterminowych i krótkoterminowych skutkach menopauzy;
- udzielić porady dotyczącej stylu życia oraz dostępnych środków farmakologicznych z omówieniem korzyści i potencjalnego ryzyka ich stosowania;
- omówić najbardziej odpowiednie postępowanie lecznicze, w tym rodzaj leczenia, dawkowania, schemat i czas trwania leczenia z uwzględnieniem stylu życia i indywidualnych potrzeb kobiety;
- poinformować o możliwościach antykoncepcji dla kobiet w wieku około menopauzalnym.
Styl życia w okresie menopauzy
Należy rozważyć zmianę stylu życia, która może pomóc w złagodzeniu objawów i powikłań menopauzy. Należą do nich: zdrowa dieta, aktywność fizyczna, zaprzestanie palenia tytoniu, ograniczenie spożycia alkoholu. Kobiety po menopauzie powinny także spożywać odpowiednie ilości wapnia i witaminy D.
Hormonalna terapia menopauzy (HTM) – Hormonalna Terapia Zastępcza (HTZ)
Celem HTM oraz HTZ jest złagodzenie objawów menopauzy wywołanych przez obniżenie stężenia hormonów żeńskich w tym okresie. Leczenie hormonalne w okresie menopauzy polega zazwyczaj na ciągłym przyjmowaniu estrogenu w monoterapii (dla kobiet bez zachowanej macicy) lub w terapii złożonej estrogenowo-progestagenowej wskazanej dla kobiet z zachowaną macicą. Terapia polega na ciągłym lub sekwencyjnym przyjmowaniu leków hormonalnych. Leki hormonalne są dostępne w wielu formach – takich jak:tabletki, żele, kremy, plastry, implanty, wkładki wewnątrzmaciczne lub pierścienie dopochwowe w dawkach dostosowanych do potrzeb każdej kobiety. HTM jest najskuteczniejszym sposobem leczenia objawów naczynioruchowych w każdym wieku(uderzenia gorąca, poty nocne) oraz atrofii urogenitalnej okresu menopauzy. Wykazano też, że zapobiega utracie masy kostnej i złamaniom kości.
Terapie alternatywne i wspomagające
Wykazano skuteczność niektórych alternatywnych terapii w leczeniu łagodnych do umiarkowanych objawów menopauzy. Dieta o zwiększonej zawartości fitoestrogenów (zawartych np. w warzywach strączkowych, soi, tofu i innych) lub naturalnych suplementów diety opartych na tych substancjach, może zmniejszyć niektóre objawy menopauzy, takie jak: uderzenia gorąca, czy zaburzenia snu. Oprócz tego terapia behawioralna, relaksacja, akupunktura i leki homeopatyczne mogą łagodzić zaburzenia nastroju lub stany lękowe.
Można także rozważyć suplementację testosteronu u kobiet z niskim popędem płciowym oraz środki nawilżające lub środki do lubrykacji w przypadku suchości pochwy.
Hormonalna terapia menopauzy (HTM) jako element indywidualnie dobranej ogólnej strategii leczenia
Hormonalna terapia menopauzy (HTM) jest najskuteczniejszą terapią objawów naczynioruchowych oraz atrofii urogenitalnej u kobiet w okresie około- i pomenopauzalnym.Wraz z zaleceniami dotyczącymi stylu życia hormonalna terapia menopauzy – HTM powinna stanowić część indywidualnie dobranej strategii, w której rodzaj leku, sposób dawkowania, schemat i czas trwania leczenia są dostosowane do ustalonych z pacjentką celów leczenia.
Rodzaje hormonów stosowanych w HTM – HTZ
W leczeniu objawów menopauzy stosowane są dwa rodzaje żeńskich hormonów płciowych: estrogeny i progestageny. Stężenie estrogenów zmniejsza się w okresie poprzedzającym menopauzę. Estrogeny powinny być podawane w monoterapii u kobiet po histerektomii lub w terapii złożonej estrogenowo-progestagenowej u kobiet z zachowaną macicą. Terapia złożona polega na podawaniu estrogenu, do którego dodawany jest progestagen w celu zapobieżeniu przerostowi endometrium i zmniejszeniu ryzyka hiperplazji endometrium, a w konsekwencji zapobieżeniu rozwojowi raka endometrium podczas terapii estrogenowej.
Dostępność różnych postaci i dawek estrogenów oraz progestagenów umożliwia lekarzom dostosowanie leczenia do określonych potrzeb każdej pacjentki, w zależności od jej wieku, wywiadu medycznego i objawów. Tak więc dawka, czas trwania, schemat leczenia i droga podania są dobierane indywidualnie i oceniane okresowo w celu uzyskania największych korzyści i maksymalnego ograniczenia ryzyka wystąpienia ewentualnych powikłań.
Schemat leczenia
Leczenie może być ciągłe, cykliczne lub sekwencyjne.Leczenie ciągłe zaleca się kobietom menopauzalnym, u których krwawienie miesięczne ustało co najmniej 12 miesięcy temu. Polega ono na przyjmowaniu estrogenu i progestagenu lub stałej terapii złożonej estrogenowo-progestagenowej codziennie bez przerywania. Schematy leczenia cyklicznego i sekwencyjnego zalecane są kobietom w okresie około menopauzalnym, u których występują objawy menopauzy, ale które nadal miesiączkują. Cykliczne schematy leczenia skojarzonego polegają na przyjmowaniu estrogenu i progestagenu przez co najmniej 14 dni, po czym następuje zwykle 7–14-dniowa przerwa w przyjmowaniu hormonów. Leczenie sekwencyjne polega na podawaniu wyłącznie estrogenu przez 14 dni, a następnie estrogenu w skojarzeniu z progestagenem przez 14 dni.
Inne wskazania do stosowania HTM
HTM jest zalecana również w leczeniu przedwczesnej niewydolności jajników, w celu złagodzenia menopauzalnych objawów naczynioruchowych i moczowo-płciowych oraz zapobiegania rozwojowi osteoporozy pomenopauzalnej. Terapię należy kontynuować co najmniej do średniego populacyjnego wieku menopauzy.
Korzyści i ryzyko związane z HTM: przegląd najnowszych danych naukowych dotyczących skuteczności i bezpieczeństwa
Ryzyko i korzyści HTM różnią się w zależności od wieku i czasu, który upłynął od pierwszych objawów menopauzy. Relacja korzyści do ryzyka jest najlepsza do 60 roku życia lub do 10 lat od ostatniej miesiączki. Natomiast u kobiet w wieku >60 lat lub po 10 latach od ostatniej miesiączki nie należy inicjować HTM. W osiemnastoletniej obserwacji kontrolnej pacjentek biorących udział w badaniu WHI wykazano, że stosowanie HTM nie miało związku ze wzrostem ryzyka zgonu niezależnie od przyczyny, włączając przyczyny sercowo-naczyniowe lub zgon z powodu nowotworu.
Korzyści ze stosowania HTM są krótko- i długoterminowe:
- HTM jest najskuteczniejszą metodą leczenia objawów naczynioruchowych;
- HTM może złagodzić objawy atrofii urogenitalnej (suchość pochwy, dyspareunia, nietrzymanie moczu, nawracające stany zapalne pochwy i pęcherza moczowego);
- HTM może zapobiec pomenopauzalnej utracie masy kostnej i zredukować ryzyko osteoporozy;
- HTM może pomóc w leczeniu zaburzeń nastroju wynikających z menopauzy;
- HTM może zmniejszać ryzyko wystąpienia choroby wieńcowej;
- HTM redukuje śmiertelność niezależnie od przyczyny u kobiet z menopauzą, u których terapię rozpoczęto przed 60 rokiem życia lub w okresie do 10 lat od ostatniej miesiączki;
- Bóle stawów i mięśni, wahania nastroju, zaburzenia snu i funkcje seksualne mogą również ulec poprawie dzięki stosowaniu HTM.
Ponadto HTM łagodzi wiele innych objawów, które mogą istotnie wpływać na jakość życia, zdrowie fizyczne, relacje z innymi, zainteresowania, a nawet rozwój zawodowy.
Powikłania stosowania HTM nie są częste jeżeli leczenie jest dobrze dobrane do indywidualnych wymogów pacjentki:
- nie należy rozpoczynać HTM u kobiet w wieku powyżej 60 lat;
- stosowanie wyłącznie estrogenów u kobiet z zachowaną macicą zwiększa ryzyko raka endometrium, a więc należy podawać je łącznie z progestagenem;
- pacjentki otyłe lub kobiety z czynnikami ryzyka żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej (palenie tytoniu, rodzinne występowanie żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej itp.) należy dokładnie ocenić pod kątem ryzyka żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej przed włączeniem leczenia hormonalnego.
Tak więc decyzja o zaleceniu HTM powinna być oparta na dokładnym rozważeniu korzyści i ryzyka wynikającego z leczenia hormonalnego.
Profesor Robert D. Langer* wskazuje: „Wpływ HTM na większość narządów i układów zależy od wieku i czasu od ostatniej fizjologicznej ekspozycji na hormony, toteż schematy leczenia są różne. W ubiegłych latach wiele nauczyliśmy się na temat uwarunkowań kobiet, którym leczenie przyniesie korzyści. Nie wszystkim kobietom zaleca się stosowanie HTM, ale u kobiet, którym taka forma jest polecana, korzyści są zarówno krótkoterminowe (redukcja objawów naczynioruchowych,dyspareunii), jak i długoterminowe (zdrowe kości, możliwość redukcji ryzyka choroby wieńcowej, możliwy ochronny wpływ na funkcje poznawcze)”.
*Robert D. Langer MD, MPH [lek. med., specjalista w zakresie zdrowia publicznego] jest głównym naukowcem i dyrektorem medycznym w Jackson Hole Center for Preventive Medicine (Ośrodku Medycyny Prewencyjnej w Jackson Hole) oraz profesorem medycyny rodzinnej na University of Nevada, Reno School of Medicine) Wydziale Medycznym Uniwersytetu Nevada w Reno) w Stanach Zjednoczonych.